Trong lịch sử, loài người luôn tìm cách gia tăng năng suất tư duy: từ chữ viết, máy in cho đến Internet. Thế nhưng, khác với những công cụ trước đây vốn giúp mở rộng khả năng lưu giữ và lan tỏa tri thức, trí tuệ nhân tạo (AI) — đặc biệt là các mô hình ngôn ngữ lớn (LLM) — đang đứng trước nguy cơ biến quá trình sáng tạo tri thức thành một vòng lặp đóng.
Các hệ thống AI không sản sinh ra hiểu biết mới, mà chủ yếu “xay nhuyễn” dữ liệu có sẵn rồi tái phân phối. Khi con người ngày càng dựa vào AI để trả lời thay vì tự tìm tòi, động lực sáng tạo, phản biện và phát hiện mới dần bị xói mòn.
Nguy cơ thoái hóa tri thức
Một ví dụ được tờ Wall Street Journal chia sẻ cho thấy lãnh đạo OpenAI từng yêu cầu ChatGPT viết bản ghi nhớ về việc giả định bổ nhiệm Albert Einstein làm Bộ trưởng Năng lượng. Chỉ trong vài giây, hệ thống đã tạo ra bản hồ sơ hoàn chỉnh. Tuy nhiên, vấn đề không nằm ở tốc độ mà ở chỗ AI chỉ biết tái chế những gì đã có, thiếu khả năng sáng tạo ra điều mới.
Khác với con người, AI không có động cơ khám phá tri thức vì tò mò, đam mê hay khát vọng chinh phục. Khi câu trả lời do AI tạo ra trở nên phổ biến, phần thưởng cho sự sáng tạo của con người sẽ mất dần giá trị.
Sụp đổ mô hình tri thức
Một trong những ví dụ rõ ràng nhất là sự sụt giảm nghiêm trọng trên Stack Overflow — diễn đàn lập trình nổi tiếng. Chỉ trong 6 tháng sau khi ChatGPT ra mắt, lượng câu hỏi trên nền tảng này giảm hơn 25%, đến nay lên tới 90%. Điều đó không chỉ làm suy yếu một cộng đồng mà còn khiến “chất liệu gốc” cho AI dần biến mất.
Các nhà khoa học gọi hiện tượng này là “sự sụp đổ mô hình tri thức” (model collapse) — khi các mô hình AI bị huấn luyện chủ yếu từ nội dung do chính AI sinh ra, khiến chất lượng tri thức ngày càng giảm sút, lặp lại và nghèo nàn.
AI có xu hướng ưu tiên các mẫu phổ biến trong dữ liệu, dần loại bỏ những thông tin hiếm và độc đáo. Kết quả là, Internet sẽ ngày càng đầy rẫy các nội dung “tổng hợp” nhưng thiếu chiều sâu, khiến thế giới tri thức trở nên mờ nhạt và kém xác thực.
Thoái hóa tư duy con người
Không chỉ ảnh hưởng đến tri thức chung, AI còn tác động trực tiếp đến khả năng tư duy của con người. Theo nghiên cứu của MIT, những người viết luận văn với sự hỗ trợ của AI cho thấy hoạt động não giảm rõ rệt ở các vùng liên quan đến trí nhớ, tư duy phản biện và điều hành.
Việc lạm dụng AI có thể khiến con người dần trở thành “người tiêu thụ thụ động”, đánh mất kỹ năng tư duy độc lập. Giống như cách GPS khiến ta mất khả năng ghi nhớ đường đi, AI có thể làm “teo tóp” khả năng học hỏi và sáng tạo.
Vòng lặp nguy hiểm của sự phụ thuộc
Các học giả cảnh báo rằng khi phần thưởng cho sáng tạo dần biến mất vì AI có thể ngay lập tức tổng hợp và phổ biến lại tri thức đó, rất ít người còn muốn đầu tư công sức để nghiên cứu và đổi mới. Nếu xu hướng này lan rộng, nhân loại có thể bước vào thời kỳ “tái chế tri thức” — nơi không còn đột phá thật sự.
AI là một công cụ mạnh mẽ, nhưng lạm dụng nó đồng nghĩa với việc trao cho máy móc vai trò vốn dĩ thuộc về con người: sáng tạo, nghi ngờ và khám phá.
Nếu xem AI là “bánh xe” giúp chúng ta tiến nhanh hơn, nhân loại sẽ đi xa hơn bao giờ hết. Nhưng nếu biến nó thành “đường ray” duy nhất, chúng ta có thể bị mắc kẹt trong vòng lặp nghèo nàn — nơi con người và máy móc chỉ biết lặp lại quá khứ thay vì khai phá tương lai.