Biển Caspi là hồ lớn nhất trên thế giới, với diện tích khoảng 386.000 km vuông, trong khi hồ lớn thứ hai trên thế giới, Hồ Superior (một trong những Hồ Lớn ở Bắc Mỹ), có diện tích chỉ 82.000 km vuông. Biển Caspi có diện tích gấp 4,5 lần Hồ Superior.
Trữ lượng nước hồ của biển Caspi cũng rất lớn, chiếm 40% tổng số hồ trên thế giới. Ngoài ra còn có các sinh vật biển như hải cẩu sống ở biển Caspi. Dựa vào những đặc điểm đó, nhiều người đã đặt cho hồ này một cái tên đặc biệt – biển Caspi.
Biển Caspi nằm ở giao điểm của Trung Á, Trung Đông và Đông Âu, và vị trí chiến lược của nó rất quan trọng. Bờ biển Caspi và đáy biển của nó rất giàu tài nguyên dầu khí.
Sau khi Liên Xô tan rã năm 1991, cùng với sự suy giảm ảnh hưởng của Nga ở Biển Caspi, các nước láng giềng Kazakhstan, Turkmenistan, Iran và Azerbaijan đã yêu cầu phân chia Biển Caspi để tranh giành tài nguyên dầu khí.
Sau năm 1991, các nước lớn tranh chấp chủ quyền của Biển Caspi
Tuy nhiên, sự phân bố tài nguyên dầu khí dọc theo bờ biển của Biển Caspi là không đồng đều, và 5 quốc gia đang tranh cãi về việc xác định Biển Caspi là “biển” hay “hồ”. Nếu là hồ thì tài nguyên biển sẽ được chia cho năm quốc gia, nếu là biển thì phải phân chia theo quy định của Công ước quốc tế về biển.
Vậy biển Caspi là hồ hay biển? Những yếu tố nào khác ảnh hưởng đến tranh chấp chủ quyền của các quốc gia xung quanh Biển Caspi?
Biển Caspi từng là một phần của Địa Trung Hải cổ đại. Khoảng 11.000 năm trước, chuyển động của lớp vỏ đã tách Biển Caspi khỏi Địa Trung Hải và Biển Đen, và trở thành một hồ nước mặn được bao quanh bởi các lục địa ở tất cả các phía. Biển Caspi có nhiều nguồn nước, trong đó có dòng chảy bên trong dài nhất thế giới, sông Volga. Để tạo điều kiện thuận lợi cho việc vận chuyển hàng hóa, Liên Xô đã xây dựng kênh đào Volga-Don vào năm 1948, nối Biển Caspi với Biển Azov và Biển Đen.
Từ thời cổ đại cho đến đầu thế kỷ 16, các dân tộc xung quanh biển Caspi chủ yếu là người Ba Tư và người Thổ Nhĩ Kỳ. Mãi đến giữa thế kỷ 16, nước Nga thời Sa hoàng mới mở rộng đến bờ biển phía tây bắc của Biển Caspi.
Để đối đầu với Ba Tư ở phía nam Biển Caspi, sa hoàng đã tạo ra Hạm đội Biển Caspi. Đầu thế kỷ 19, Sa hoàng lần đầu tiên giành được một vùng đất rộng lớn ở bờ Tây của biển Caspi, bao gồm cả Azerbaijan, thông qua cuộc chiến với Ba Tư (Iran). Sa hoàng sau đó đã chiếm Kazakhstan, Turkmenistan và những nơi khác ở phía đông Biển Caspi thông qua các cuộc chiến tranh với người Thổ Nhĩ Kỳ.
Người Ba Tư cuối cùng chỉ còn lại một phần nhỏ bờ biển phía nam của Biển Caspi. Vào giữa thế kỷ 19, Ba Tư bị người Anh xâm lược và trở thành một quốc gia nửa thuộc địa.
Sau khi chiếm đóng Azerbaijan ở phía tây Biển Caspi, Sa hoàng phát hiện ra rằng có nhiều giếng dầu được đào bằng tay ở thành phố địa phương Baku đã hoạt động hàng trăm năm. Đến đầu thế kỷ 20, mỏ dầu Baku đã trở thành trung tâm khai thác dầu khí của Nga và thế giới.
Năm 1917, sau Cách mạng Tháng Mười Nga, Liên bang Xô Viết được thành lập. Lúc này, Ba Tư (Iran) bị các nước phương Tây như Anh xâm lược, vẫn còn trong tình trạng nửa phong kiến, nửa thuộc địa.
Năm 1921, Liên Xô và Ba Tư (Iran) ký “Hiệp ước Nga-Ba Tư”. Cả hai bên đồng ý rằng Liên Xô và Ba Tư có quyền hàng hải bình đẳng ở Biển Caspi, nhưng hiệp ước không phân chia các vùng nước của Biển Caspi. Để bảo vệ lợi ích của hai nước, hai nước cũng nhắc lại rằng các nước thứ ba không được phép đi vào khu vực Biển Caspi.
Kể từ khi Liên Xô và Iran ký hiệp ước đầu tiên về Biển Caspi, hai nước đã ký một số hiệp ước trong vòng 20 năm sau đó. Đặc biệt năm 1940, hai nước đã tuyên bố rõ ràng: “Biển Caspi là biển nội địa giữa Liên Xô và Iran”.
Năm 1991, sự tan rã đột ngột của Liên Xô đã ảnh hưởng đến tình hình yên tĩnh của Biển Caspi. Các quốc gia ven biển của Caspi đã thay đổi từ hai thành năm. Trong số năm quốc gia, Kazakhstan có đường bờ biển dài nhất và Iran có đường bờ biển ngắn nhất; nếu ranh giới được phân chia theo chiều rộng đông tây của biển Caspi thì diện tích nước của Iran cũng là nhỏ nhất.
Sau khi Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển có hiệu lực, tranh chấp trên Biển Caspi ngày càng gia tăng.
Luật quốc tế quy định đối với hồ, nếu là hồ ranh giới thì tài nguyên trong hồ sẽ được chia cho các nước xung quanh, hoặc các nước sẽ chia đều tài nguyên trong hồ thông qua một thỏa thuận.
Trong trường hợp đại dương, các quốc gia ven biển sẽ được hưởng vùng đặc quyền kinh tế 200 hải lý. Tất cả các nguồn tài nguyên trong khu kinh tế này thuộc sở hữu độc quyền của quốc gia tương ứng. Phần còn lại là ở vùng biển khơi, nơi các quốc gia trên thế giới có thể tự do điều hướng và khai thác.
Theo đó, vùng biển phía nam nơi có Iran tương đối ít tài nguyên dầu khí và khó phát triển. Do đó, Iran tin rằng Biển Caspi thực sự là một hồ nước khổng lồ. Ngoài ra, phần thuộc lãnh thổ Turkmenistan cũng có rất ít tài nguyên dầu khí, điều này đã khiến Turkmenistan ủng hộ lập trường của Iran.
Các biển bao gồm Nga, Kazakhstan và Azerbaijan tương đối giàu tài nguyên. Họ xác định Biển Caspi là biển nội địa, do đó, vùng đặc quyền kinh tế của mỗi nước cần được xác định phù hợp với Công ước Quốc tế về Luật Biển.
Tuy nhiên, do chiều rộng trung bình của biển Caspi theo hướng đông tây chỉ khoảng 320 km, tức là chưa bằng khoảng cách 200 hải lý (370,4 km) của vùng đặc quyền kinh tế nên theo quy định, đặc khu Các quyền kinh tế của các quốc gia ven biển kéo dài đến đường giữa của Biển Caspi (160 km). Trong vùng đặc quyền kinh tế này, ba nước có thể độc lập khám phá, phát triển và sử dụng các nguồn tài nguyên thiên nhiên.
Năm 1996, năm nước Caspi đã tiến hành các cuộc đàm phán đầu tiên về quy chế pháp lý của Biển Caspi. Cuối cùng, cuộc đàm phán này không mang lại kết quả gì do sự chênh lệch quá lớn giữa “bên biển” và “bên hồ”.
Năm 2002, Nga và Azerbaijan, hai quốc gia “hai bên biển”, đã ký thỏa thuận phân chia Biển Caspi theo phương thức “chia sẻ tài nguyên bề mặt và phân chia tài nguyên dưới nước”. Sau đó, Kazakhstan cũng chấp nhận ý tưởng của Nga và Afghanistan.
Sau nhiều lần đàm phán, đến năm 2014, cả 5 nước đều chấp nhận phương thức phân chia Biển Caspi giữa Nga và Afghanistan. Cuối cùng, vào năm 2018, năm quốc gia Caspi đã ký Công ước về Quy chế pháp lý của Biển Caspi.
Công ước không xác định Biển Caspi là một vùng biển cũng như không phải là một hồ ranh giới. Xuất phát từ nhu cầu thực tế của các Quốc gia, Công ước đã kết hợp một cách sáng tạo khái niệm vùng đặc quyền kinh tế của đại dương với nguyên tắc chia sẻ tài nguyên của một hồ. Biển Caspi đã trở thành một vùng nước không phải là biển, không phải là hồ với địa vị pháp lý đặc biệt.
Tổng hợp: Công Nghệ Chính Nhân
